Қазіргі цифрлық дәуірде кибералаяқтық кең таралған қауіптердің бірі болып табылады. Интернет пен мобильді құрылғылардың дамуы алаяқтарға жаңа мүмкіндіктер ашты. Сондықтан әрбір интернет пайдаланушысы кибершабуылдардан қорғанудың негізгі әдістерін білуі қажет. Бұл мақалада кибералаяқтықтың негізгі түрлері, олардан қорғану жолдары және алдын алу шаралары туралы айтамыз, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
Кибералаяқтықтың негізгі түрлері
Фишинг (Phishing) – алаяқтар электрондық пошталар, әлеуметтік желілер немесе жалған веб-сайттар арқылы жеке ақпаратты ұрлауға тырысады.
Скам (Scam) – қаржылық немесе жеке мәліметтерді алу үшін жасалған интернет алаяқтық түрі.
Малварь (Malware) – құрылғыға зиянды бағдарламалар орнату арқылы пайдаланушының жеке деректерін алу.
Ransomware (Шантаж бағдарламалары) – компьютердегі немесе телефондағы маңызды файлдарды бұғаттап, оларды ашу үшін ақша талап ету.
Әлеуметтік инженерия – алаяқтар адамдардың психологиялық ерекшеліктерін пайдаланып, олардан маңызды ақпарат алуға тырысады.
Кибералаяқтықтан қорғану жолдары
Күмәнді сілтемелерге өтпеңіз
Егер сізге белгісіз біреуден электрондық пошта немесе әлеуметтік желі арқылы сілтеме келсе, оны ашпас бұрын абай болыңыз. Фишинг шабуылдарының көбісі осындай сілтемелер арқылы жасалады.
Құпия сөздерді қорғаңыз
Күрделі құпия сөздерді қолданыңыз (әріптер, сандар және арнайы таңбалар комбинациясы).
Әр түрлі аккаунттар үшін бірдей құпия сөздерді қолданбаңыз.
Екі факторлы аутентификацияны (2FA) қосыңыз.
Антивирус және брандмауэр қолданыңыз
Құрылғыларыңызда сенімді антивирус бағдарламасын орнатып, оны үнемі жаңартып отырыңыз. Брандмауэрді (firewall) белсенді түрде пайдаланыңыз.
Қоғамдық Wi-Fi желілеріне қосылғанда абай болыңыз
Ашық Wi-Fi желілері арқылы жеке ақпараттарды жібермеуге тырысыңыз, себебі оларды хакерлер бұзып алу қаупі жоғары.
Ресми және сенімді сайттарды қолданыңыз
Онлайн төлем жасағанда немесе жеке мәліметтерді енгізгенде веб-сайттың URL мекенжайының «https://» басталғанына көз жеткізіңіз.
Кибералаяқтықтың алдын алу шаралары:
Киберсауаттылықты арттыру
Киберқауіпсіздік бойынша тренингтерге қатысу, жаңалықтарды оқу және жаңа алаяқтық түрлері туралы хабардар болу маңызды.
Банк хабарламалары мен құжаттарын тексеріңіз
Банк шоттарыңыздан белгісіз төлемдер мен күмәнді әрекеттерді анықтау үшін шоттарыңызды үнемі тексеріп отырыңыз.
Жеке деректермен мұқият болыңыз
Әлеуметтік желілерде жеке ақпаратты ашық бөліспеңіз. Жеке мәліметтеріңізді қорғау үшін құпиялылық параметрлерін реттеңіз.
Күмәнді ұсыныстарға сенбеңіз
Егер сізге «үлкен ұтысқа ие болдыңыз» немесе «ақша табудың жеңіл жолын ұсынатын» хабарламалар келсе, олардың шындыққа жанаспайтынын ескеріңіз.
Әлемдік тәжірибе және жазалау шаралары
Әлемдегі көптеген елдер кибералаяқтықпен күресу үшін арнайы заңдар қабылдады. Мысалы:
АҚШ-тың киберқылмысқа қарсы заңнамасы өте қатал. Алаяқтықпен айналысқан адамдарға ұзақ мерзімді түрме жазасы немесе үлкен көлемдегі айыппұлдар салынады.
Еуропалық одақ – киберқауіпсіздік туралы жалпы ережелер қабылданған. GDPR (Жалпы деректерді қорғау регламенті) азаматтардың жеке деректерін қорғауға бағытталған.
Сингапур – киберқылмыс үшін қатаң заңдар енгізілген, ал алаяқтықпен айналысқандарға ауыр жаза қолданылады.
Кибералаяқтық туралы статистика және трендтер
2023 жылы әлемде 1,5 миллиардтан астам фишинг шабуылы тіркелді, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 47%-ға көп.
Қазақстанда 2023 жылы 15 мыңнан астам киберқылмыс тіркелген, оның ішінде 60%-ы интернет-алаяқтықпен байланысты.
Криптовалюта алаяқтығының көбеюі – соңғы жылдары блокчейн және криптовалюта алаяқтық схемалары кең таралды.
Жасанды интеллект пен deepfake технологияларын пайдалану – алаяқтар адамның дауысы мен бейнесін имитациялап, жалған ақпарат тарату әдістерін жетілдіруде.
Қорытынды
Кибералаяқтықтан қорғану – әрбір адамның жауапкершілігі. Ақпараттық қауіпсіздік ережелерін сақтау, күмәнді сайттар мен сілтемелерден аулақ болу, жеке деректерді мұқият сақтау – басты қорғаныс шаралары. Егер күмәнді әрекеттерге тап болсаңыз, құқық қорғау органдарына немесе киберқауіпсіздік мамандарына хабарласыңыз. Қауіпсіздік – өз қолыңызда!
