Домбыраның қос ішегінен төгілген күй арқылы халқының жүрегін тербеген өнерпаз десе, көз алдымызға ең алдымен Нұрғиса Тілендиевтің бейнесі келетіні сөзсіз. Нұрғиса – қазақтың әйгілі күйші-композиторы, дирижері әрі дәулескер домбырашысы. Ол ХХ ғасырдағы ұлттық музыка өнерінің символына айналып, өнері арқылы елінің рухын асқақтатқан бірегей дарын иесі.
Композитор жүздеген күй, ән мен түрлі музыкалық туындыны өмірге әкеліп, халқына мәңгілік мұра қалдырды. Тілендиевтің ғұмыры – өнерге адалдық пен ұлтына қалтқысыз қызмет етудің жарқын үлгісі. Оның адамдық болмысы қарапайымдылық пен тектілікті бір бойына ұштастырған ерекше сипатқа ие еді. Замандастары оны көзі тірісінде-ақ өнердегі ерекше құбылыс ретінде танып, мақтан тұтты.
Ахметтің батасы
1925 жылдың 1 сәуірінде Алматы облысы Іле ауданына қарасты Шилікемер ауылында болашақ күйші дүниеге келді. Оның өнерге жақын ортада өсуі тегін емес еді: әкесі Атабай – елге танымал домбырашы болса, шешесі Салиқа – ән салып, сырнай тартатын өнерпаз жан. Нұрғиса – осы өнерлі әулеттен қайнап шыққан қайсар талант. Бала Нұрғиса тым ширақ болып өседі. Бір орында ұзақ отыра алмайтын ұлын “бәлеге ұрынып жүрер” деп, анасы кейде аяғын жіппен ағашқа байлап қоятын екен. Есесіне, ана жүрегі ұлын өнердің өріне бағыттап, бес жасынан қолына домбыра ұстатты. Нұрғиса сол бес жасында әкесінен күй тартуды үйренсе, анасы оған нотаны танытып, әуез әліппесін ашты.
Ән-күйді серік еткен алғыр баланың атағы ауылынан асып, алты жасында көрнекті композитор Ахмет Жұбановтың құлағына жетеді. Бірде Жұбанов олардың үйінің жанынан өтіп бара жатып, құйқылжыған домбыра үніне елігеді. Үйге кірсе, шағын үйдің төрінде алты жасар Нұрғиса домбыра шертіп отыр екен. Шебер ойнаған балаға сүйсінген қонақ шешесі Салиқадан тағы бір күй тартқызып беруін өтінеді. Салиқа апай ырымдап, баласы мен мейманның арасына шымылдық тұтып қояды. Шымылдықтың ар жағында Нұрғиса өрнекті бір күйді төгілдіре орындап береді. Осы кездесуден кейін Жұбанов дарынды балаға Алматыдағы музыкалық училищеге түсуге кеңес береді. Сөйтіп, болашағынан зор үміт күттірген өрен 1930-жылдардың соңында Алматыға аттанып, кәсіби өнер жолына қадам басады.
Училищеде жас Тілендиевке тағы бір белгілі композитор Латиф Хамиди ұстаздық етті. Дегенмен Нұрғиса музыкамен қатар бокс спортына да қызығып жүретін. Бірде Ахмет Жұбанов сүйікті шәкіртіне қатаң талап қояды: “Не бокс, не музыка – біреуін ғана таңда!” Жүрек қалауын суытып көрмеген Нұрғиса бұл шартты ойланбай қабылдап, спортты біржола қойды да, өнерді таңдайды. Сөйтіп, домбырасын жанына серік етіп, өмірін музыкаға арнауға бел буды.
Дегенмен жас таланттың шығармашылық жолына сұрапыл соғыс жылдары уақытша үзіліс әкелді. 1943 жылы небәрі 18-ге толмаған Нұрғиса өз жасын екі жылға үлкейтіп жаздырып, майданға аттанды. Ол Курскіден Берлинге дейінгі шайқас жолын басып өтіп, бірнеше мәрте жараланса да, жеңіс күнін қарсы алды. Ерлігі үшін марапаттар мен медальдерге ие болды. Соғыс аяқталған соң да әскери қызметте қалуды көздеген оны ұстазы Жұбанов “елге де өнерің қажет” деп, әскерден елге қайтартып алды. 1945 жылдың күзінде болашақ өнер жұлдызы туған топырағына қайта оралып, қолына домбырасын қайта алды.
Соғыстан кейін Нұрғиса Тілендиев бар күш-жігерін сүйікті ісіне жұмсады. 1948 жылы Алматыдағы Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерваторияға оқуға түсіп, халық аспаптары бөлімін тамамдады. Жас музыкант білімін одан әрі шыңдау мақсатында Мәскеуге аттанып, П.И.Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясының дирижерлік факультетіне қабылданған тұңғыш қазақ болды. Ресей астанасында классикалық музыканттың үлкен мектебінен өткен ол 1953 жылы елге оралысымен 28 жасында Абай атындағы опера және балет театрының бас дирижері қызметіне кірісті. Көп ұзамай жас маэстроның есімі өнерсүйер қауымға кеңінен танылды. 1960-жылдары Тілендиев Қазақ радио оркестрінде және Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрінде бас дирижер, көркемдік жетекші қызметтерін атқарды. 1964-1968 жылдары Абай атындағы опера және балет театрының директоры лауазымын атқарып, өнер басқарудағы тәжірибесін байытты.
Шығармашылық мұрасы
Нұрғиса Тілендиев ән мен күй өнерінің қос тізгінін тең ұстаған, халық музыкасы мен классикалық жанрларды еркін меңгерген сегіз қырлы композитор еді. Оның артында 500-ден астам музыкалық туынды қалды – күйлер, әндер, симфониялық поэмалар, балет пен кинофильм музыкасы, кантаталар мен хорға арналған шығармалар. Тілендиевтің әр шығармасы жүректен шыққан сырлы сазымен тыңдаушысын баурап алады. Оның күйлерін тыңдаған жан көз алдына кең байтақ қазақ даласын елестетеді – сиқырлы саз ен далаға еріксіз жетелеп, бірде құстардың сайрағанын, бірде желдің ызыңын естіртеді, тіпті жусан иісі бұрқыраған кең дала құшағына енгендей күйге бөлейді. Мұндай әсерді тудыру үшін композитор халықтың рухын терең сезініп, оны әуен тіліне мейлінше көркем аудара білді.
Тілендиевтің шығармашылық өрісі сахна мен экранды қатар қамтыды. 1950-60 жылдардың өзінде ол бірнеше балет пен музыкалық драмалық қойылымға музыка жазып, тыңдарманның құлақ құрышын қандырды. Мәселен, “Ортеке” балет-поэмасы (1957), “Достық жолымен” балеті (1958), “Менің Қазақстаным” кантатасы (1959) сынды туындылары сол кезеңде сахнада үлкен табыспен жүріп, авторына абырой әперді. Бұл еңбектері үшін Тілендиевке Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері атағы берілді. Сондай-ақ Нұрғиса Тілендиев қазақ кино өнеріне де өлшеусіз үлес қосты. Ол “Қыз Жібек” (1970) сияқты эпикалық фильмдердің музыкасын жазып, қазақ киносының көркемдік деңгейін көтерді. Көрерменнің сезім пернелерін шертер көркем әуез әр кадрға жан бітіріп, фильмдерді халықтың сүйікті туындысына айналдырды.
1980 жылы Нұрғиса Тілендиев Алматыда Қазақ филармониясы жанынан “Отырар сазы” атты фольклорлық-этнографиялық оркестр құрды. Алғашында шағын ансамбль болып басталған бұл ұжым екі жыл ішінде толық құрамды халық аспаптары оркестріне айналды. Оркестрдің басты мақсаты – ұмыт қалған көне ұлттық аспаптарды жаңғыртып, қазақтың бай музыкалық мұрасын жаңа форматта насихаттау еді. Тілендиевтің тікелей жетекшілігімен оркестрге домбыраның бірнеше түрі (үлкен және кіші шанақты домбыралар), қылқобыз, нарқобыз, жетіген, шаңқобыз, сыбызғы, сазсырнай, асатаяқ секілді көптеген дәстүрлі аспаптар енгізілді. Ұлттық музыкалық аспаптардың үйлесімін тапқан оркестр аз уақыт ішінде тыңдарманды таң-тамаша қалдырды. 1984 жылы “Отырар сазы” оркестрі Мәскеудегі П.И.Чайковский атындағы Үлкен залда өнер көрсетіп, Бүкілодақтық фестивальдің лауреаты атанды. 1985 жылы ұжымға Комсомол сыйлығы беріліп, жас өнерпаздар ұжымы бүкіл елге танылды. Осылайша Тілендиев ата-баба мұрасын жаңғыртып қана қоймай, ұлттық өнерді жаңа биіктерге көтерді.
Нұрғиса Тілендиев ән жанрында да айрықша із қалдырған сазгер. Оның жүрек қылын тербер әндері қазақ эстрадасының алтын қорына енген. Композитор әуен шығаруда шабытты сәтті таңдап отырмайтын; көңіліне әуен келсе болды, қолына домбыра не пианино алып, жаңа шығарманы дереу қағазға түсіретін. Сол табиғилықтан туған бір тамаша ән – “Куә бол”. Айлы түндердің бірінде жары Дариғамен серуендеп жүріп, аспандағы жұлдыз бен айға көз тастап, Нұрғиса: “Куә бол, жұлдыз, куә бол, Айым!” – деп әндете жөнелген екен. Кейін бұл әуенді ақын Тұманбай Молдағалиевқа айтып беріп, сөзін жаздырған. Нәтижесінде “Куә бол” халық сүйіп айтатын лирикалық әнге айналды.
1970-жылдары Нұрғиса Тілендиев ақиық ақын Мұқағали Мақатаевпен қоян-қолтық шығармашылық жұмыс жасады. Бірде ақын композитордың үйінде бір айдай қонақ болып, екеуі 32 жаңа әнді өмірге әкелген деседі. Олардың ішінде кең тараған “Саржайлау”, “Сөнбейді, әже, шырағың”, “Кел, еркем, Алатауыңа”, “Есіңе мені алғайсың” секілді әндер бар. Поэзия мен саз сырласа астасқан бұл туындылар тыңдаушының жүрегіне жол тауып, халқымыздың сүйікті әндеріне айналды. Халық Нұрғисаның әндерін де, күйлерін де бірдей қастерлейді. “Аққу”, “Әлқисса”, “Қорқыт туралы аңыз”, “Махамбет” сынды күйлері мен симфониялық поэмалары да ұлттық музыка қазынасының асыл мұрасы қатарына енген. Тілендиевтің мұңды да қуатты, нәзік те асқақ әуендері қай тыңдаушыны болмасын бей-жай қалдырмай, еріксіз баурап алады. Заман озған сайын ұлы композитордың осынау музыкалық мұрасы жұртының рухани қазынасы ретінде жарқырай бермек.
Өнер мен ұлтына адалдық
Нұрғиса Тілендиев өнер мен ұлтқа қызмет етуді өмірінің басты мақсаты етіп алды. Мәскеуде жоғары білім алғанымен, ол бар күш-қуаты мен дарынын туған халқының мәдениетін өркендетуге жұмсады. Өмір жолына көз салсақ, композитордың елге адалдығы әр қадамынан байқалады: соғыс жылдары қару алып, Отанын қорғады; бейбіт заманда қолына домбырасын алып, ұлтының рухын күймен тербетіп көтерді. 1980-жылдары халқына жаңа ұлттық оркестр сыйлап, көнерген аспаптарды тірілтуі – оның ұлт өнеріне деген жанашырлығының айғағы. Тілендиев атақ-мансап үшін емес, өнердің өрісі мен халқының қадірі үшін тер төкті. Сондықтан да ол елінің жүрегінен мәңгілік орын алды.
Нұрғиса Тілендиевтің дарыны қандай дара болса, мінезі сондай қарапайым еді. Ол өте ақ жарқын, кең пейілді, елгезек жан болатын. Жүрген жеріне шуақ шашып, кез келген ортаға тез сіңісіп кететін. Шәкірт тәрбиелеуге де уақыт табатын, жас таланттарды қолдап, қанаттандыруды парызым дейтін. Замандастары Нұрғисаны қазақ мәдениетінің қайталанбас құбылысы деп таныды. Белгілі актёр Қанабек Байсейітов композитордың болмысын бейнелі сөзбен жеткізіп: “Нұрғисаның тұла бойы толған дыбыс – денесінен бір жапырақ етті кесіп алсаң, сол еттің өзі бүлкілдеп ән салып жатады” деп сипаттаған. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов те Тілендиевтің аса дарынды тұлға екенін айтып, оның күйі ең енжар тыңдарманның өзін серпілтіп жіберер тылсым күші барын атап өткен. Шынында да, Нұрғиса Тілендиевтің музыкасы тыңдаушысының жан-дүниесіне терең бойлап, жүрек қылын шерте білетін ғаламат рухани құдірет еді.
Нұрғиса Тілендиев – ұлтының ұлы өнерпазы, артына мәңгі өшпес мұра қалдырған қайталанбас тұлға. Ол көзі тірісінде-ақ талай марапатқа ие болды: Қазақ КСР халық әртісі, КСРО халық әртісі атақтарын иеленді. Өмірінің соңында, 1998 жылы, Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы жоғарғы атағы берілді. Сол 1998 жылы 73 жасқа қараған шағында композитор өмірден озды. Өлерінде өз өтініші бойынша Жамбыл Жабаевтың қасына жерленді – қазақтың екі бірдей алып өнерпазының рухы осылайша мәңгі қатар жайғасты.
Бүгінде Нұрғиса Тілендиевтің есімі қазақ руханиятының символына айналды. Алматы мен Астанада оған көше аттары берілген, өзі негізін қалаған “Отырар сазы” оркестрі Н.Тілендиев атындағы оркестр мәртебесіне ие. Алматы төрінде сазгердің мемориалдық музейі жұмыс істеп тұр. 2025 жылы композитордың 100 жылдық мерейтойы республика көлемінде аталып өтуде. Уақыт өткенімен, Нұрғиса Тілендиевтің өнері өлмек емес – оның күйлері мен әндері жаңа тыңдарманын тауып, ел жүрегінде жаңғырып, ұрпақтан ұрпаққа рухани қазына болып қалуда. Ұлы сазгердің есімі де, өнері де қазақпен бірге мәңгі жасай бермек.
